Հայաստանի առաջին Հանրապետության օրոք Կարսի քաղաքացիական նահանգապետ գեներալ Ստեփան Ղորղանյանի հուշերում առկա է մի փոքրիկ պատում, որը նվիրված է Նախիջևանի տարածաշրջանին (Հայաստանի ազգային արխիվ, Ֆոնդ 477, ցուցակ 1, գ գործ 24, թերթ.1-9 ; ձեռագիր, բնագիր):
Պատումը, մի կողմից Սարյանի կտավների նման նվազագույն հնարքներով, բայց ճոխ ու առատ մեզ է ներկայացնում մեր հայրենիքի չքնաղ անկյուններից մեկը, մյուս կողմից` ի դեմս նրա հեղինակի մենք հնարավորություն ունենք առնչվել հայ պետական պաշտոնյայի այն կերպի հետ, որը այդ հայրենիքի ու հողի իրական ծառան է, նրա բնական, օրգանական մի մասը: Ուստիև` նրա իրական տերը:
Ի դեպ, 1909 թ. հայտնի Դաշնակցության գործի դատաքննությանը վերաբերող արխիվային նյութերը վկայում են, որ երկրամասում գավառապետի օգնական աշխատած ժամանակ ռուսական կայսերական պաշտոնյա Ստեփան Ղորղանյանը գործուն մասնակցություն է ունեցել Արևմտյան Հայաստան զենք տեղափոխելու հարցում: Ով գիտե, գուցե մարդկային ու հոգեբանական գործոններից մեկն էլ հենց դա է, որ պատումը գրված է այդչափ ջերմ ու այդքան սիրով:
Թերևս, եկեք ընթերցենք: Պահպանել ենք բնագրի ուղղագրությունը:
Վլադիմիր Հարությունյան, ֆիզ.-մաթ. գիտությունների դոկտոր
ՀԻՆ ՆԱԽԻՋԵՎԱՆ
Վերլուծելով մեր յիշողութիւններում հայ պետական անցուդարձը, տեսիլները, մենք պէտք է կանգ առնենք երկու գունալից պատկերների առաջ ևս, որոնք իւր ժամանակին այնչափ զբաղեցնում էին մեր թէ՛ վարիչ և թէ՛ հասարակական շրջանները: Դոցանից մէկը Հին Նախիջևանի գաւառն է, միուսը Երևանի գաւառի մի փոքրիկ շրջան, որ Զանգի Բասար է կոչվում: Թիւրքաց Հայեաստանի Մինգեօլից առաջացած Արաքս, վերևից ներքև ընկնելով, գլորվում, գալիս է դէպի չքնաղ Կաղըզման: Դառնալով այստեղից դէպի Երվանդակերտի հռչակաւոր աւերակները, Արաքս հորձանք տալով ահագին, Հաջիբայրամի տափարակում գրկախառնվում է Կարսի բարձունքներից սրընթաց փախչող Ախուրեան-Արփաչայի հետ և այստեղից, ծփալով և հրճվելով, մեր պատմութեան այդ երկու հնագոյն հարազատները անցնում են ողողելու մեր երկրի միուս վայրերը:
Սուրմալու և Էջմիածին, մեր ժողովրդական լէ-լէների այդ անվանի հայրենիքը անցնելով՝ Արաքս ուժգին ողողում է Երևանի գաւառը: Քերելով հինաւուրց Մասիսի լայնածաւալ ստորոտը, նա մեծ թափով ուղղում է իր բերրի ջրերը դէպի ձախ և յանձնարարելով Հրազդան-Զանգվին հորդորել այն տափարակը, որ ընկած է Նոր Բայեազետի լեռների հովանում, նա ստեղծում է այստեղ հարուստ և անվանի Զանգիբասարը:
Բասար թուրքերէն տիրել, ողողել կը նշանակէ: Որպէս Արաքսը, Զանգուն էլ Արարատեան դաշտում մեծ յարգ և պատիւ ունի: Նրա ջրերը, Սևանա լճից գլորվելով, շատ անվանի և շատ բերրի են: Դժվար է որոշակի ասել ո՞րն է Զանգի-Բասար գաւառակում աւելի թանկարժէք՝ հողը, թէ ջուրը: Երկրի հասկացողութիւններում թէ՛ հողը և թէ՛ ջուրը ոսկի է, այդտեղ: Բայց որովհետև այդ մեծ հարստութիւնը ժողովրդի բացատրութիւններում, դիզվել և ամբարվել է այդ գաւառակում շնորհիւ այդ համեղ և անուշ ջրերի, ջուրը այդ վայրում ստացել է տնտեսական միաւորի նշանակութիւն:
Հարստութիւնը չափվում և որոշվում է ջրի քանակով: Հարկը, խարջը և բեշը որոշվում էին ջրի չափով և մարդիկ այնչափ հարկ, օլամ և բեգեար էին տալիս, որչափ ջրի բահ ունէին նոքա:
Տնտեսական այդ պայմանները ստեղծել են այստեղ առանձնակի ջրաբաշխական օրէնքներ: Գիշերները ջրի հերթը որոշվում է աստղերի դասաւորութեամբ և ջրից օգտվելու իրաւունքը, ամենասրբազնագոյնը համարվելով, յառում է իր շուրջը երկրի ամբողջ ուշադրութիւնը: Գաւառակի ոճիրների ամենամեծ մասը առաջ է գալիս ջրաբաշխական իրաւունքների խախտման առանցքում և սպանութիւնները, մահափորձը, կատաղի կռիւները, կաշառքը և բռնութիւնները կազմում են այն խայտաճամուկ խմորը, ուր տասն և երկու ամիս շարունակ բորբոքվում են երկրի կրքերը և հալվում նորա հարստութիւնը:
Ընդգրկելով ամենաբերրի տափարակը, ԶանգիԲասարը իր միուս կողմում ունի Նոր Բայեազետի և Դարալագեազի չքնաղ արօտները: Այդպիսով, Արարատեան դաշտի երկինքը օժտել է այդ վայրը կեանքի բոլոր վայելքներով և այդ պատճառով Զանգիբասարը անվանի է Երևանի նահանգում թէ՛ իր հարստութեամբ և թէ՛ իր բնակչութեան խիզախ և յանդուգն տրամադրութեամբ: Այդպէս է Երևանի գաւառի այն փոքրիկ գաւառամասը, որ ռուս իշխանութեան օրով կառավարվում էր մի պրիստաւի ձեռքով և ուր հարիւր տարվայ ընթացքում ռուս պաշտօնեաները, բաժանելով և տիրելով, միշտ լիացել են և շարունակ թալանել ու տարել...
Ռուս իշխանութեան օրով Զանգի-Բասարը ռուս կաշառակերների համար մի անսպառ աղբիւր էր: Հարիւր տարվայ ընթացքում հազարաւոր ռուս պաշտօնեաներ լցրել են այստեղ իրանց գրպանները և այնպէս բեռնաւորված հեռացել, իսկ երկիրը լուռ վճարել է ու հլու հպատակվել ռուս օրէնքների...
Հայկական իշխանութեան օրով Զանգիբասարը դարձաւ քաղաքական կռվածաղիկ:
Թուրք ազնվականները և Բագվի հարստացած թուրքերը սկսեցին պարապել «յեղափոխութիւնով» և իրանց վարձկանների միջոցով Զանգիբասարը կռվածաղիկ դարձրին իրանց և հայերի միջև:
Այդպէս են Զանգիբասարի գլխաւոր բնորոշ գծերը:
Բայց դառնանք Արաքսի ընթացքին: Հարստացնելով Զանգի-Բասարը, Արաքս, ցած իջնելով, կանգ է առնում փոքր Մասիսի դիմաց:
Եւ այստեղ, ուր սեպաձև բարձրաւանդակը, Դահնին (այդպէս է կոչվում այդ վայրը), բաժանում է Երևանի գաւառը Շարուրից, կամ Արարատեան դաշտը Հին Նախիջևանի տափարակից, Արաքսը կարծես հանգիստ է տալիս իր ջրերին:
Ծփալով դէպի ձախ և ուժգին զարկվելով Շարուրի դարբասներին, նա լճանում և ծաւալվում է այստեղ: Արազ-Դայեան, ասում է ժողովուրդը այդ երկրի մասին, այն տեղը, ուր Արաքս կանգ է առնում: Եւ կանգ առնելով, նա բերրի ոռոգում է այդ տափարակը և հռչակում ամբողջ Արազ-Դայեանը և ամբողջ Շարուրը բամբակով ճալթիքով-բրնձով: Թէ՛ հարուստ Արազ-Դայեան և թէ՛ հարուստ Շարուր, ռուս տիրապետութեան օրով հլու կաթնատու կովեր էին ռուս կաշառակեր պաշտօնեաների համար:
Արբեցող և արկածախնդիր ռուս աստիճանաւորները բերում էին այստեղ թղթախաղ, իրանց կանանցը, զեխութիւն և անբարոյականութիւն և այդ բոլորը անվանելով «ռուս քաղաքակրթութիւն» և «ռուս օրիենտացիա»: Նրանք իրանց կաշառալից կապանքներումն էին պահում այդ հարուստ և հպատակ երկիրը: Այդպէս էր Զանգիբասարից յետոյ Շարուրը:
Դառնալով նորից դէպի Արաքսի ընթացքը, նրա պատմական ելևեջները, մենք տեսնում ենք, որ մեծաչափ հարստացնելով և Շարուրը, Արաքս, թախծալից, նորից ընկնում է դէպի ցած և օձապտոյտ քերելով Պարսկաստանի սահմանները, անցնում է Հին Նախիջևան և Զանգեզուր: Հին Նախիջևանը մեծ կալվածատիրական երկիր է:
Պարսից շահերը առատալից բաշխում էին այստեղ իրանց բազմաթիւ ազնվականներին, կադիմներին1, գաւառի հողերը և անվանի իրերը և նոցա միջոցաւ իշխում Ատրպատականի այդ հեռաւոր վայրում:
Ջերմալից արևը բուսեցնում է այստեղ բնութեան բոլոր բարիքները և Հին Նախիջևանի գաւառը վայելել է միշտ հարուստ երկրի հռչակը:
Բամբակը, բրինձը, անվանի խաղողը, որոնց տեսակները հարիւրից աւելի էին, մետաքսը, Օրդուբաթու մեծահռչակ չիրը, դեղձը հիւլի շաֆթալին և Այլաբաթու գովական քաղցրալից սեխը՝ դութմին, ստեղծել են Արաքսի այդ աւազանում համով և հոտով մի կենցաղ, ուր մարդիկ միշտ քաղցրալից երազել են և անհոգ ճոճվել կեանքի վայելքներում:
Նոյեան տապանի առաջ, Արաքսը նորից հանգիստ է առնում: Այստեղ նա նորից լճանում է, արծաթափայլ տալի դէպի Պարսկաստան և ուշիկ ծփալով դէպի հռչակաւոր Դերիք, հռչակաւոր ս. Նախաւկեն, Մայր Արաքսն անցնում է դէպի Գողթան:
Աշխատասէր հայիւթիւնը, յետևելով Արաքսի հորձանքներին, հերկել և մշակել է հողը նորա ամբողջ տարածութեամբ: Իսկ Արաքս, որպէս մի կախարդ ժապաւէն, իրար շարելով Մինգեօլը, Կարսի բարձունքները, Սուրմալու, Էջմիածինը, Զանգիբասարը, Շարուրը, Հին Նախիջևանը, Գողթանը և Զանգեզուրը, իր անուշ և համեղ ջրերով կերտել է այդ տարածութեամբ ժողովրդական մրմունջները և մեր բանաւոր գրականութիւնը տվել է մեծ հմայք և մեծ ազգային փայլ…
Ձեռագիրը մուտքագրել է Անուշ Համբարձումյանը
Ստեփան Ղորղանյանի լուսանկարը`Մայքլ Բաբայանի ֆեյսբուքյան էջից
Այս թեմայով
Դատարանն անվավեր ճանաչեց Ժաննա Անդրեասյանի՝ Անի Եղիազարյանին «Հ. Թումանյանի թանգարանի» տնօրենի պաշտոնից հեռացնելու որոշումը
«Նոայի» հրավերով Հայաստանում է Ֆիգուի եւ Ռոնալդուի հետ աշխատած մարզչական թիմ
«Կրոկուս Սիթի Հոլ»-ում տեղի ունեցած ահաբեկչության տուժածների թիվը հասել է 382-ի
«Հենց նոր ավարտեցին տանս խուզարկությունը»․ Արա Պապյան
«Ճիշտ ես անում, որ վախենում ես, նշանակում է՝ հասկանում ես, որ կարմիր գծերն անցել ես»․ Վահե Գասպարյան
Պետդեպը՝ Զախարովային. Հարավային Կովկասում տուրբուլենտությունը պայմանավորված է վերջին ամիսներին ՌԴ գործողություններով
«Ռուսաստանը մեզ էլի խաբեց և փորձեց ներքաշել նոր պատերազմի մեջ՝ արդեն ՀՀ տարածքում»․ Ալեն Սիմոնյան
Լավրով. Պուտինին զարմացրել է Ղարաբաղը Ադրբեջանի մաս ճանաչելու Փաշինյանի որոշումը
Լավրով. Փաշինյանը հրավիրել է ԵՄ առաքելություն Հայաստան՝ Ադրբեջանին խոստանալով, որ դա կլինի 2 ամսով
Երկրի պտույտի՝ գլոբալ տաքացմամբ պայմանավորված փոփոխությունը հետաձգել է կոորդինացիոն վայրկյանը. Nature
Իմ անունից տարածվում են կեղծ տեղեկություններ. Լեւոն Քոչարյան
Պենտագոնը պնդում է, որ Ռուսաստանն անտեսել է հնարավոր ահաբեկչության մասին ԱՄՆ նախազգուշացումը
«Քո կառուցած շենքից տեսանելի է իմ տան անցուդարձը». Գագիկ Բեգլարյանը սպառնացել է «Կապիտալ պլյուս»-ի տնօրենին
Խուզարկում են Ժիրայր Սէֆիլյանի ու ԱԺԲ-ի այլ անդամների բնակարանները
ՔՊ-ական Արսեն Թորոսյանը հանցագործության մասին հաղորդում է տվել
Թալանել են «Տոյոտա Երևան» ՍՊԸ-ի վաճառքի բաժնի ղեկավարի «Toyota» մակնիշի ավտոմեքենաները
Վաղ առավոտից խուզարկում են գնդապետ Վոլոդյա Ավետիսյանի տունը
Ֆրանսիական հետախուզությունը հորդորել է չեղարկել Օլիմպիական խաղերի բացման արարողությունը
Սաղաթելյանները՝ իշխանության թիրախում. «Հրապարակ»
Գյումրիում Նիկոլ Փաշինյանին շատ «ջերմ» ընդունելություն են ցույց տվել. «Ժողովուրդ»
Նոր դիվանագիտական սկանդալ է հասունանում արտգործնախարարությունում . «Ժողովուրդ»
Բաղմանյանի մեղավորությունը չի հաստատվում, նրա դեմ ցուցմունք տվողը մեկ միլիոն դոլար պարտք է բանկին. «Ժողովուրդ»
Ովքե՞ր են ընդգրկված լինելու Հայկ Մարությանի նոր կուսակցությունում . «Ժողովուրդ»
«Չենք պատրաստվում որևիցե բան զիջենք այն պայմանով, որ պատերազմ չլինի, չի լինելու տենց բան, ամբողջ իշխանության անունից եմ հայտարարում. Սիմոնյան
Աստղագուշակ մարտի 29-ի համար
Պետդեպը՝ Զախարովային. Հարավային Կովկասում տուրբուլենտությունը պայմանավորված է վերջին ամիսներին ՌԴ գո...
Բայդենը Պուտինին անվանել է «մսագործ»
Նպատակ ունենք խրախուսել Հայաստանին և Ադրբեջանին աշխատել միմյանց հետ՝ խաղաղության համաձայնագրի հասնել...
Բլինքենը հանդիպել է Էստոնիայի, Լատվիայի և Լիտվայի արտգործնախարարների հետ
Պեսկով. Բարեկամ Հայաստանի հետ հարաբերություններում բավականին բարդ շրջան ենք ապրում
ՌԴ ԱԻՆ-ում հայտնել են, որ Crocus-ում հրդեհի ժամանակ հրշեջները շոշափելու միջոցով են որոնել մարդկանց
Երևանում կայացավ Վիկ Գերամիի ֆիլմի ցուցադրությունը
Մարդինում հայկական եկեղեցին մնացել է առանց համայնքի․ այնտեղ այժմ միայն մեկ հայ է աղոթում
Ելենա Փինջոյանի որդին մահացել է՝ ընկնելով պատուհանից
Պաֆոսի քաղաքապետարանը հայ համայնքի պահանջով փոխել է Թալեաթ Փաշայի փողոցի անունը
Սփյուռքահայ կամավոր բժիշկները հայրենիքում են
Ամենադիտված
Այսօր
Այս շաբաթ
Այս ամիս
«Քո կառուցած շենքից տեսանելի է իմ տան անցուդարձը». Գագիկ Բեգլարյանը սպառնացել է ...
1
«Ճիշտ ես անում, որ վախենում ես, նշանակում է՝ հասկանում ես, որ կարմիր գծերն անցել...
2
Իմ անունից տարածվում են կեղծ տեղեկություններ. Լեւոն Քոչարյան
3
Նոր դիվանագիտական սկանդալ է հասունանում արտգործնախարարությունում . «Ժողովուրդ»
4
Դատարանն անվավեր ճանաչեց Ժաննա Անդրեասյանի՝ Անի Եղիազարյանին «Հ. Թումանյանի թանգ...
5
«Ռոբերտ Քոչարյանը կաշառակեր է և դա ընդունում է». Դանիել Իոաննիսյան
«Կադրերում պարեկների կողմից ***ված քաղաքացին է». Դանիել Իոաննիսյան
Հարսանիք՝ պաշարված Արցախում
Հայկական ավիացիան գուցե հիմա մեզ պետք գար, եթե ոչնչացված չլիներ, ի՞նչ կասեք, պարո՛ն Վարդանյան
«Ինչպե՞ս ստացվեց, որ այսքան մարդ հատեց ադրբեջանական անցակետը». Մարատ Եգանյան
Սաղաթելյանները՝ իշխանության թիրախում. «Հրապարակ»
Գյումրիում Նիկոլ Փաշինյանին շատ «ջերմ» ընդունելություն են ցույց տվել. «Ժողովուրդ»
Նոր դիվանագիտական սկանդալ է հասունանում արտգործնախարարությունում . «Ժողովուրդ»
Բաղմանյանի մեղավորությունը չի հաստատվում, նրա դեմ ցուցմունք տվողը մեկ միլիոն դոլար պարտք է բանկին. «...
Ովքե՞ր են ընդգրկված լինելու Հայկ Մարությանի նոր կուսակցությունում . «Ժողովուրդ»