2025թ. ապրիլի 6-ին լրանում է Հայաստանի Հանրապետության եւ Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության միջեւ դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման 33 տարին։ Այս քայլը ոչ միայն մեր պետությունների փոխադարձ ճանաչման պաշտոնական հաստատումն է, այլեւ հնագույն կապերի վերածնունդ Մետաքսի մեծ ճանապարհի դարաշրջանից սկսած։ Դարեր շարունակ այս երթուղին կապել է Արեւելքն ու Արեւմուտքը՝ հեշտացնելով ապրանքների, գիտելիքի եւ մշակութային ավանդույթների փոխանակումը։ Այսօր, երբ մենք նշում ենք այս նշանակալի օրը, տեսնում ենք, թե ինչպես է Հայաստանի եւ Չինաստանի միջեւ գործընկերությունը շարունակում զարգանալ՝ ընդգրկելով համագործակցության նոր ոլորտներ։ Պատմական հարուստ ժառանգություն եւ առաջընթացի ձգտում ունեցող մեր ժողովուրդները խորացնում են իրենց փոխգործակցությունը՝ հաղթահարելով ժամանակակից մարտահրավերները եւ ամուր հիմքեր են դնում ապագայի համար։ Դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման տարեդարձը մեզ հիշեցնում է այս ճանապարհի արժեքը եւ ոգեշնչում է ավելի ամրապնդել բարեկամությունը, փոխըմբռնումը եւ արդյունավետ համագործակցությունը։
Դիվանագիտական հարաբերությունների պատմությունը
Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետությունը պաշտոնապես ճանաչել է Հայաստանի Հանրապետությունը 1991թ. դեկտեմբերի 27-ին՝ Խորհրդային Միության պաշտոնական փլուզումից մեկ օր անց եւ այդ տարվա սեպտեմբերի 21-ին Հայաստանի անկախության հռչակումից մի քանի ամիս անց։ 1992թ. ապրիլի 6-ին արդեն երկու երկրների միջեւ հաստատվել են դիվանագիտականհարաբերություններ, ինչը կարեւոր քայլ է դարձել երկկողմ համագործակցության ձեւավորման ուղղությամբ։
Դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման մասին համատեղ հայտարարությունում Հայաստանը ճանաչել է «Մեկ Չինաստան» սկզբունքը։ Դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատմամբ երկրների միջեւ փոխգործակցությունը կայուն զարգացում է ապրել՝ ամրապնդվելով փոխադարձ հարգանքի, ինքնիշխանության եւ տարածքային ամբողջականության սկզբունքների հիման վրա։ Կարեւոր փուլ էր մի շարք երկկողմ համաձայնագրերի ստորագրումն՝ ուղղված առեւտրատնտեսական, մշակութային եւ գիտատեխնիկական ոլորտներում համագործակցության ընդլայնմանը։
Վերջին տասնամյակների ընթացքում հայ-չինական հարաբերությունները զգալիորեն խորացել են։ Պեկինը Հայաստանը դիտարկում է որպես տարածաշրջանում կարեւոր գործընկեր, ինչն արտահայտվում է առեւտրային կապերի, ներդրումային գործունեության եւ մարդասիրական փոխանակումների ակտիվացմամբ։ Իր հերթին, Երեւանը հետաքրքրություն է ցուցաբերում Չինաստանի հետ համագործակցության խորացման հարցում, ինչը հաստատվում է բարձր մակարդակի երկկողմ պարբերական հանդիպումներով եւ տարբեր ոլորտներում համատեղ նախագծերի իրականացմամբ։
Տնտեսական համագործակցություն
Չինաստանը շարունակում է մնալ Հայաստանի խոշորագույն տնտեսական գործընկերներից մեկը։ 2024թ. երկու երկրների միջեւ ապրանքաշրջանառությունը գերազանցել է 2,8 մլրդ դոլարը՝ նախորդ տարվա համեմատ աճելով 34 տոկոսով։
Հայաստանը 150 երկրների շարքում առաջիններից է, որ ստորագրել է համագործակցության համաձայնագիր Չինաստանի նախագահ Սի Ծինփինի «Մեկ գոտի, մեկ ճանապարհ» նախաձեռնության շրջանակում։ Այս նախաձեռնությունը նպատակ ունի ստեղծել միջազգային տնտեսական համագործակցության նոր մոդել՝ համատեղելով «Մետաքսի ճանապարհի» տնտեսական գոտին եւ «21-րդ դարի ծովային մետաքսի ճանապարհը»: Այս գործընկերությունը Հայաստանի համար լայն հեռանկարներ է բացում ենթակառուցվածքների եւ առեւտրային կապերի զարգացման գործում, ինչպես նաեւ խթանում է երկրների միջեւ մշակութային եւ տնտեսական փոխանակումները:
Չինական ընկերություններն ակտիվորեն ներդրումներ են կատարում Հայաստանում ենթակառուցվածքային նախագծերում։ Նշանակալից ծրագրերից է «Հյուսիս-Հարավ» մայրուղու, արեւային էլեկտրակայանների եւ այլ օբյեկտների կառուցումը։ Բացի այդ, փուլ առ փուլ իրականացվում է Հայաստանի Հանրային հեռուստաընկերության նոր հեռուստաստուդիայի նախագիծը։
2023թ. սեպտեմբերի 3-ը նշանակալից օր դարձավ հայ-չինական հարաբերությունների պատմության մեջ. China Southern Airlines ավիաընկերությունը գործարկել է Երեւան-Ուրումչի առաջին ուղիղ չվերթը։
Այս իրադարձությունը նպաստել է երկու երկրների էլ ավելի սերտ մերձեցմանը, ինչն անմիջապես ազդել է զբոսաշրջային հոսքի վրա։ Արդյունքում՝ անցյալ տարի Չինաստանից Հայաստան է այցելել ավելի քան 38 հազար զբոսաշրջիկ, ինչը գրեթե 60 տոկոսով ավելի է նախորդ տարվա համեմատ։
Առեւտրի ոլորտում դինամիկ զարգացում է նկատվում. Չինաստանում աճում է հայկական պղնձամոլիբդենի խտանյութի, ինչպես նաեւ հայկական կոնյակի պահանջարկը։ Իր հերթին, Հայաստանում էներգիայի նոր աղբյուրներ ունեցող չինական մեքենաներն ավելի տարածված են դառնում։
Չինական BiYaDi, Haier եւ Jetour ապրանքանիշներն ակտիվորեն տարածվում են հայկական շուկայում՝ բացելով մասնագիտացված խանութներ հանրապետությունում։
Երկկողմ համագործակցության ապագան ներառում է Հայաստանի ակտիվ մասնակցությունը չինական խոշոր առեւտրային ցուցահանդեսներին, ինչպիսին են Կանտոնի տոնավաճառը, Չինական միջազգային ներմուծման ցուցահանդեսը, Ծառայությունների եւ ապրանքների միջազգային ցուցահանդեսը սպառողների համար եւ այլն:
Չինական կողմն իր պատրաստակամությունն է հայտնում ակտիվորեն մասնակցել Հայաստանի բարեկեցության բարելավմանն ուղղված նախագծերին։ Դրանք ներառում են բնակելի տարածքների, ճանապարհների, ջրամբարների, ինչպես նաեւ վերականգնվող էներգիայի աղբյուրների զարգացման հետ կապված օբյեկտների կառուցում:
Հայաստանն իր հերթին առաջարկում է չինական ընկերություններին ներգրավել Արարատի, Մեղրիի եւ Գյումրուիի արդյունաբերական պարկերի զարգացմանը, Երեւան-Գյումրի մայրուղու երկայնքով նոր քաղաքի կառուցմանը եւ ոռոգման միասնական համակարգի ստեղծմանը։ Այս նախաձեռնություններին աջակցել է չինական կողմը եւ ներկայացվել ՉԺՀ իրավասու մարմիններին եւ ընկերություններին:
Քննարկվել է նաեւ բարեկամությունն ու համագործակցությունը խորհրդանշող խորհրդանշական առարկաների ստեղծման հարցը։ Առանցքային նախագծերից է «Հայ-չինական բարեկամության պուրակը», որը ոչ միայն կընդգծի մեր ժողովուրդների սերտ կապերը, այլեւ կդառնա Հայաստանի մայրաքաղաքի զարդը։ Այգու հայեցակարգը ներառում է ավանդական չինական լանդշաֆտային այգեգործության տարրեր՝ հարմարեցված Հայաստանի կլիմայական եւ բնական պայմաններին։ Նախագիծը ներառում է նաեւ «Հայ-չինական բարեկամության տան» եւ համանուն հուշարձանի կառուցումը։
Մեր ընկերության ճարտարապետական եւ շինարարական խումբը, որի կազմում ընդգրկված են փորձառու քանդակագործներ, ճարտարապետներ եւ շինարարներ, այդ թվում՝ Չինաստանում աշխատածներ, պատրաստ է նպաստել այս նախագծի իրականացմանը, որն իրավամբ կդառնա քաղաքի զարդը։
Մշակութային եւ հումանիտար կապեր
Չինաստանի եւ Հայաստանի ժողովուրդների բարեկամությունն ամրապնդվում է ակտիվ մշակութային փոխանակմամբ։ Հայաստանում պարբերաբար անցկացվում են չինական մշակույթին նվիրված միջոցառումներ՝ ներառյալ ցուցահանդեսներ, փառատոներ եւ կրթական ծրագրեր։ Իր հերթին, Չինաստանում մեծանում է հետաքրքրությունը հայկական մշակույթի եւ պատմության նկատմամբ։
90-ականների կեսերին Հայաստան այցելեց Շանհայի հեռուստատեսության պատվիրակությունը։ Մենք մտերմացանք նրա անդամների հետ եւ օգնեցինք կազմակերպել երկրի տարբեր մասերի մշակութային վայրերի տեսանկարահանումներ: Այս համագործակցության արդյունքում ստեղծվեց մեր երկրի մասին պատմող հրաշալի հեռուստաֆիլմ, որը լայն ճանաչում գտավ Չինաստանում եւ Հայաստանում։ Հենց այդ ժամանակ էլ միտք ծագեց նկարահանել հայկական պատմական հետքն արտացոլող նմանատիպ ֆիլմ, որը հետագայում հանգեցրեց մեր երկրների միջեւ դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատմանը 1992թ.։
Տարիների ընթացքում շատ նյութեր են կուտակվել, եւ «Հայաստան-Չինաստան բարեկամություն» ընկերության նկարահանող խմբի ջանքերով՝ հայտնի վավերագրող Արսեն Ասլանյանի գլխավորությամբ, մշակվել է «Ինչպես չինական պատի հետեւում» ֆիլմի սինոպսիսը։ Այս ծրագրի նպատակն է ուսումնասիրել եւ հանրահռչակել «հայկական հետքը» Չինաստանում, ինչպես նաեւ վերականգնել այս երկրի պատմության եւ մշակույթի մեջ նշանակալի ավանդ ներդրած ականավոր հայերի անունները։
Ֆիլմը կպատմի չորս նշանավոր անձնավորությունների մասին.
Խաչատուր Աստվածատրյանը (Փոլ Չաթեր) ձեռնարկատեր է, որը առանցքային դեր է խաղացել Հոնկոնգի զարգացման գործում։ Նրա նախաձեռնությունների շնորհիվ քաղաքի տարածքն ընդլայնվել է՝ ի հաշիվ ափամերձ ջրերի։ Նա հիմնել է Hongkong Electric ընկերությունը, կառուցել համալսարանական շենքեր, դպրոցներ, հիվանդանոցներ, բնակելի շենքեր եւ նավահանգիստ։ 40 տարի նա եղել է գլխավոր նահանգապետի խորհրդականը եւ գործադիր եւ օրենսդիր խորհուրդների անդամ։ 1902թ. Էդվարդ VII թագավորը նրան ասպետ է օծել։ Չաթերի անունով են կոչվել փողոցներ, այգիներ եւ կառավարական շենքեր Հոնկոնգում։
Հովհաննես Ղազարյանը (Ջոն Ղազար) ուսուցիչ եւ թարգմանիչ էր, որը 1805թ. Աստվածաշունչը թարգմանեց անգլերենից չինարեն: Չինագետների կողմից ճանաչված այս թարգմանությունը կարեւոր դեր է խաղել Չինաստանում քրիստոնեության տարածման գործում:
Սերգեյ Խուդյակովը (Արմենակ Խանփերյանց) ավիացիայի մարշալ է, որը ղեկավարել է 12-րդ ավիացիոն բանակը Հյուսիսարեւելյան Չինաստանի ազատագրման պատերազմի ժամանակ։ Նրա ղեկավարությամբ խորհրդային ավիացիան առաջին անգամ լայնորեն կիրառեց օդադեսանտային գործողությունները, ինչը կարեւոր հանգրվան դարձավ մարտական տակտիկայի զարգացման գործում։
Արեւ Բաղդասարյանը ՀԽՍՀ ժողովրդական արտիստ է, նա առաջինն է չինական բեմում ներկայացրել հայ երգն ու պարարվեստը։ Նրա «Հեպին» («Խաղաղություն») մինիատյուրի չինարեն կատարումը առաջացրել է հանդիսատեսի հիացմունքն ու հարգանքը։
Հայաստանն ու Չինաստանն ունեն հարուստ մշակութային ժառանգություն, հին պատմություն եւ դարավոր ավանդույթներ։ Մշակութային փոխանակումների զարգացումը կարեւոր դեր է խաղում հորիզոնների ընդլայնման, աշխարհայացքների տարբերությունները հասկանալու եւ ընդհանուր լեզու գտնելու գործում։
Չինական ասացվածքն ասում է. «Հեռավորությունը չի կարող բաժանել իսկական ընկերներին, եւ նրանք զգում են միմյանց՝ անկախ հեռավորությունից»: Այս մոտեցման ամենաարդյունավետ գործիքը լեզուների ուսուցումն է:
Այս ոլորտում նշանակալի ձեռքբերումներից էր Կոնֆուցիուսի ինստիտուտի բացումը Երեւանում։ Ռեկտոր պարոն Հան Մինցզեի հմուտ ղեկավարությամբ ինստիտուտը հաջողությամբ պատրաստում է չինագիտության ոլորտի մասնագետներ եւ համակարգում դասավանդման գործընթացը երկրի բոլոր ուսումնական հաստատություններում, որտեղ ավելի քան 5 000 մարդ չինարեն է սովորում ավելի քան 10 ուսումնական հաստատություններում: Ինստիտուտի ծրագիրը ներառում է մակարդակներ՝ բազայինից մինչեւ առաջադեմ: Երեւանի Կոնֆուցիուսի ինստիտուտը առանցքային դեր է խաղում կրթական փոխգործակցության մեջ: Բացի այդ, հաջողությամբ գործում է 2018թ. Չինաստանի աջակցությամբ Երեւանում կառուցված Հայ-չինական բարեկամության դպրոցը, որտեղ սովորում է ավելի քան 700 ուսանող։
Անկախ կարգավիճակից՝ լինի ուսանող, գործարար, թե զբոսաշրջիկ, Հայաստանում միշտ կարող եք գտնել չինարենի համապատասխան դասընթաց՝ թե՛ տեւողության, թե՛ գիտելիքների մակարդակի եւ թե՛ տարիքի առումով:
Չինաստանի եւ Հայաստանի միջեւ ուսանողների փոխանակման ծրագիրը հաջողությամբ զարգանում է։ Այն օգնում է ամրապնդել անձնական կապերը, ընդլայնել հաղորդակցման հնարավորությունները եւ հաղթահարել լեզվական խոչընդոտները՝ դարձնելով ժողովուրդների միջեւ փոխըմբռնումն ավելի մատչելի եւ բնական:
Մշակութային եւ հումանիտար կապերի խորացումն ավելի է մերձեցնում մեր ժողովուրդներին՝ ապահովելով բարեկամության շարունակականությունը գալիք սերունդների համար։ Հայաստանի եւ Չինաստանի ավանդույթներում մենք ակնհայտորեն նմանություններ ենք տեսնում. հարգալից վերաբերմունք պատմության եւ մշակույթի նկատմամբ, հարգանք ծնողների եւ մեծերի նկատմամբ, զգույշ վերաբերմունք սեփական արմատների եւ սրբավայրերի նկատմամբ, սերը ճարտարապետության, լեզվի, խոհարարության եւ աշխատանքի նկատմամբ։ Այս ընդհանուր արժեքները ամուր հիմք են ստեղծում հետագա համագործակցության համար:
Պատերազմի վետերաններին, որոնք մասնակցել են 1945թ. օգոստոսին ճապոնական զավթիչներից Հյուսիսարեւելյան Չինաստանի ազատագրմանը, Չինաստանում նույնպես հատուկ պատվով են վերաբերվում։
Նրանց թվում կային տասնյակ հազարավոր հայեր, որոնցից շատերը չեն վերադարձել հայրենիք։ Ցավոք, ողջ մնացած վետերանների թիվը արագորեն նվազում է: 2025թ. ապրիլի 1-ի դրությամբ Հայաստանում նրանցից երկուսն են մնացել՝ Աղվան Պողոսյանն ու Մեխակ Ավետիսյանը։ Նրանք երկուսն էլ «Հայաստան-Չինաստան բարեկամության» ընկերության անդամներ են եւ, չնայած իրենց մեծ տարիքին, շարունակում են ակտիվորեն մասնակցել Վետերանների ասոցիացիայի, «ԴՕՍԱԱՖ Արմենիա»-ի եւ այլ կազմակերպությունների գործունեությանը։ Հայաստանում Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության դեսպանությունը նրանց ցուցաբերում է մշտական աջակցություն եւ ուշադրություն, ինչը մեր ժողովուրդների միջեւ ջերմ եւ անկեղծ հարաբերությունների վկայությունն է։
Վերջաբան
Հայ-չինական հարաբերությունները փոխադարձ վստահության, հարգանքի եւ կառուցողական համագործակցության ցանկության վրա հիմնված ամուր եւ կայուն գործընկերության վառ օրինակ են։ 33 տարվա փոխգործակցության ընթացքում երկրները տպավորիչ հաջողությունների են հասել քաղաքականության, տնտեսության, գիտության եւ մշակույթի ոլորտներում՝ ցույց տալով երկկողմ կապերի հետագա խորացման իրենց պատրաստակամությունը։ Զարգացնելով գործընկերությունը՝ Հայաստանն ու Չինաստանը ոչ միայն ամրապնդում են դիվանագիտական հարաբերությունները, այլեւ ամուր հիմք են ստեղծում նոր խոստումնալից նախագծերի համար՝ ուղղված իրենց ժողովուրդների շահերին։
Տնտեսական համագործակցությունը շարունակում է թափ հավաքել՝ նոր հնարավորություններ բացելով ներդրումների եւ տեխնոլոգիական փոխանակման համար։ Առեւտրային կապերի ընդլայնումը եւ ենթակառուցվածքների, էներգետիկայի եւ նորարարության ոլորտներում համատեղ նախաձեռնությունները առանցքային դեր են խաղում փոխշահավետ համագործակցության ամրապնդման գործում: Կարեւոր ոլորտ է մնում գիտական եւ կրթական համագործակցությունը, որը թույլ է տալիս երկու երկրների ուսանողներին եւ մասնագետներին ձեռք բերել նոր գիտելիքներ եւ հմտություններ, որոնք նպաստում են ժամանակակից արդյունաբերության զարգացմանը:
Այս ձեռքբերումների ֆոնին՝ հումանիտար եւ մշակութային կապերը շարունակում են մնալ երկկողմ հարաբերությունների անբաժանելի մասը։ Ավանդույթների, արվեստի, լեզուների եւ փորձի փոխանակումը նպաստում է ոչ միայն փոխըմբռնմանը, այլեւ ժողովուրդների միջեւ բարեկամական կապերի ձեւավորմանը։ Այս գործընթացում առանձնահատուկ դեր են հատկացվում սփյուռքին եւ հասարակական կազմակերպություններին, որոնք կենդանի հիմք են ստեղծում փոխգործակցության համար։
Հայաստանի եւ Չինաստանի միջեւ համագործակցության խորացումը լայն հորիզոններ է բացում ապագայի համար։ Առջեւում նոր համատեղ նախագծեր են, միջազգային ասպարեզում երկխոսության ընդլայնում եւ պատմական ամուր հիմքերի վրա դրված բարեկամական հարաբերությունների ամրապնդում։ Այս ամենը թույլ է տալիս վստահորեն հայտարարել, որ երկու երկրների միջեւ գործընկերությունը կշարունակի զարգանալ՝ օգուտներ եւ բարգավաճում բերելով երկու ժողովուրդներին։
Կարեն ԱՎԱԳՅԱՆ
«Հայաստան-Չինաստան» բարեկամության ընկերության նախագահ
